DODONA mes Visareve të Skraparit. Faltorja e pellazgëve në Tomorr?! Një shikim mes legjendës **COPY** -->

Baneri Kryesor Siper

DODONA mes Visareve të Skraparit. Faltorja e pellazgëve në Tomorr?! Një shikim mes legjendës

Fatjon Kaloci
31.5.15
Së bashku me ju, Corovoda Online do të ndalet përmes këtij shkrimi në një studim shkëputur nga libri "Visare të Skraparit" një botim i shtëpisë botuese "Albatros 2008" nga Viktor Bakillari. Së fundmi një ndër fjalët plot mister që po bëhen pjesë e fjalorit të përditshëm, me shpeshtësinë e saj në shkrime e materiale të ndryshme, është ajo: "Dodona". Mes dilemes Dodona e Janinës apo e Tomorricës (Berat - Skrapar) nis ky studim:
nga: Viktor Bakillari

***
            Zoti i Madh, apo Allahu i Madhërishëm, apo Dodona Pellazgjike, apo Baba Tomorri, apo me emër përmbledhës FATI deshi që unë të lindja në fshatin Grevë. Ky fshat ndodhet në krahinën e Tomorricës dhe ka përballë Malin e Tomorrit. Dritarja e dhomës në të cilën flija kur isha fëmijë shikonte nga Tomorri. Kur vija t’i ndihmoja nënës (nënes në të folurën e atyre anëve) në  Gjinishtë  dhe në Dumbravë (toponime, këto, të fshatit Grevë) sodisja krejt Tomorrin, që nga rrëza e lumit Tomorricë e deri në majë. Kur shkoja gjatë pushimeve të verës (ndërsa isha nxënës në shkollën 8-vjeçare) bashkë me shokët në mal për të mbledhur çaj dhe lule, përsëri nga Shkëmbi i Postenës, nga Kestreci, nga Liseci, nga Qafa e Gjarpërit (e Gjalprit sipas banorëve të zonës), nga Guri i Prerë,Tomorrin e kishim në pëllëmbë të dorës. Na bënte gjithnjë përshtypje me lartësinë e tij. Na dukej sikur prekte Qiellin.
Në klasën e katërt, ndërsa mësuesi i gjeografisë shpjegonte se vendi ku duket sikur mali puqet me qiellin quhet vija e horizontit, një shok i klasës mori guximin dhe i tha mësuesit:
             O mësues, pse thatë: duket sikur puqet? Në Tomorr, Qielli bashkohet vërtet me majën e Tij.
            Mësuesi qeshi çiltër me naivitetin e shokut tonë dhe i tha se kur të ngjitej në majën e Tij do të bindej...
***


Gjatë vitit shkollor 1990-1991 punova si mësues i gjuhës frënge në Shkollën e Mesme “Pehlivan Dorozhani” në Zhepë. Rrugën nga Greva në Zhepë së bashku me mësuesit e pasionuar Petrit Shallari, Aranit Bakillari, Albert Shallari, Rystem Zhuri (nga fshati Postenë), Idajet Shatro (nga Leskova) e përshkonim në këmbë. Me fjalë të tjera, kur shkonim në shkollë, Tomorrin e kishim në të majtë, kur ktheheshim, në të djathtë. Kënaqeshim me gjatësinë dhe madhështinë e tij. Nuk ngopeshim së e parë.


Gjithnjë më ka joshur dhe më ka tërhequr ky mal. Gjithnjë kam dashur të di sa më shumë për të dhe për gjithçka që lidhet me të: për të dhënat e tij, për atë çka kanë thënë e shkruar tanët dhe të huajt, për legjendat dhe gojëdhënat. Kujtoja se kërshëria ime për këtë mal do të venitej një ditë prej ditësh nga moria e punëve që mbysin njeriun, por ja që jo dhe jo. Duke lexuar, dëgjuar, biseduar, madje dhe hamendësuar për këtë mal u përpoqa që të shtjelloj dhe përmbledh disa të dhëna përshtypjebërëse, nga autorë të ndryshëm që nga ata më të lashtët deri te të mëvonshmit, sidomos P. Ikonomin, për t’iu përgjigjur sa më mirë të vërtetës. Këto të dhëna shpresoj se do të shuajnë disi kërshërinë e të interesuarëve dhe të kureshtarëve sidomos atë të të rinjve skraparas që nuk kanë pasur kohë, mundësi dhe rast për t’i mësuar.

***
            Tomorri, sipas ndarjeve të gjeografëve dhe historishkronjësve të moçëm bënte pjesë në Pellazgji. Më vonë, pas qindra dhe mijëravjeçarësh, krahina në të cilën Ai ndodhej emërohej me emrin Iliri dhe shumë më vonë Toskëri. Tomorri ka për Shqipërinë rëndësinë që ka Olimpi për Greqinë, madje dhe më të madhe. Sipas disa studiuesve seriozë, selia prehistorike fillestare e perëndive të moçme të stërgjyshërve tanë pellazgo-ilirë nuk ka qenë, siç mëtohet, në Olimp, por... mu në Tomorr. Pa e tepruar aspak, mund të themi se ky Mal ose BABAMAL (siç thotë poeti ynë Xh. Spahiu, për nder dhe respekt të Shenjtërisë së tij) është një ndër monumentet më të mëdha natyrore kombëtare të Shqipërisë.   
            Konstandin Kristoforidhi nga Elbasani (1827 – 1895) nuk njihet vetëm si i pari mjeshtër i shqipes që ka studiuar me themel të dy dialektet e shqipes atë Gegë dhe Toskë, por dhe si një adhurues i Malit të Tomorrit.
            Në vitin 1884 Kristoforidhi shkroi tregimin “Gjahu i malësorëvet”. Fatkeqësisht vepra nuk u botua në gjallje të autorit. Atë e botoi Konica  në njërin prej tre dialekteve që e kishte shkruar autori; në atë toskërisht,  në revistën Albania në vitin 1902. Nëntitulli i këtij tregimi është shumë domethënës: HIEJA E TOMORRIT. Vepra u shkrua prej tij në dialektet toskërishte, gegërishte e mesme dhe gegërishte e veriut. Qysh në faqet e para autori për qëllime patriotike idealizon  malin e Tomorrit. Kristoforidhi është i bindur se Mali i Tomorrit është ruajtës i fateve të Shqipërisë dhe ky mal u ka zbardhur armët Shqiptarëve. Ngjarjet e tregimit Kristoforidhi i zhvillon në Malin e Tomorrit. Disa banorë të zonës, të bashkuar shkojnë për gjah dhe ashtu të bashkuar vrasin kafshë (gjah) me bollëk. Kthehen në shtëpi dhe e ndajnë gjahun sipas rregullave me short. Ata ndihmohen nga disa shërbëtorë.      Në variantin geg të tregimit, autori sqaron dhe shpjegon se shërbëtorët e Shqiptarëve në atë kohë ishin Grekë të cilët  ishin zënë të gjallë në luftën e Moresë nga Shqiptarët. Këta të fundit i njihnin shërbëtorët për të huaj, e jo për bij shqiptarësh që luteshin në Hijen e Tomorrit dhe kishin shqipen për shenjë të Zotit[1]. Fshatarët pasi ranë të gjithë në ujdi për të dalë për gjah, vendosën si të parë të tyre Mark Shalë Gjatin. Ky do të jepte urdhra dhe të gjithë do t’i bindeshin se kështu e kërkonte rregulli. Ja sesi u drejtohet ai shërbëtorëve:


[1] K. Kristoforidhi / Gjahu i malësorëvet, fq. 25 / Rilindja-Prishtinë 1968
-          Pa dëgjoni, ju, o shërbëtorë. Sot pas mesditë, t’u hipni kuajvet e të vini sindonja njëzet veta ndë rëzët të malit t’Tomorrit, atje tek të dëgjoni krismën’e pushkëvet që të na shërbeni e të na ngarkoni gjahun që kemi për të bërë ndë dashtë Zoti të na sbardhë armëtë.
-          Fort mirë, o zotëri.
-          Edhe mbani vesh, o shërbëtorë, se çpo u them yve.
-          Urdhëro, t’u ngjatë jeta.
-          Shikoni, o të mjerë, të mos i afrohi fort malit Tomorrit, po të vini një shenjë pushke lark rëzësë malit, se mal’i Tomorrit ka hie të rëndë e u shkel, a u hedh ndonjë koqe rrufeje e u godit ndë majët kresë, e u depërton tej mb’at’anë, e u vret, e s’u lë pikë gjallë.
-          E dimë, o zotëri, e dimë, se edhe t’jem (tim V.B.) atë ashtu e vrau me rrufe e e doq e e përcëlloi e e bëri si kërcu të zi.
-          Ashtu pra, ta dini të mos shkelni ndë malt të Tomorrit se është vënt i mirë,  është mal i shenjtëruar. Aty e ka të  ndënjturit Zot’i Shqipërisë që ruan Malësinë, ay na ka ruajturë neve Malësoritë e s’kemi rënë në dorë t’armikutë gjer më sot, edhe na ka për të na ruajturë kurdo sepse atë kanë pasë luturë pleqtë tanë të vjetëritë, e gjyshatë tanë e stërgjyshatë tanë e katërgjyshatë tanë, e gjithë të parëtë tanë moçëmit.
-          I qofshim falë, i qofshim falë, Zotit të Madhit jetësë (thonë gjahtarët).
-          Ay është Zot’i fortë (thotë Mark Shalë Gjati). Ay është që vrënon qiellin me mjegullë e me re e vetëtimë e bubullimë, e hedh me rrufe e bie shi e breshër e dëborë: ju mos na vështroni neve përse vemi ndë malt të Tomorrit, e gjuajm’atje e shkelëmë mb’atë vënt të mirë sepse na njeh Zoti i Tomorrit se jemi Shqipëtarë e bij Shqipëtarësh[1] neve s’na bën gjëkafshë Hieja e Tomorrit, po na pret me të mirë e na ruan e na ndih e na sbarth armëtë[2]...
      Duke kaluar në dialektin geg, Kristoforidhi, vazhdon duke e komentuar dhe dhënë konsiderata për Malin e Tomorrit (që të kuptohet më lehtë, po e përshtatim në shqipen standarde):
      Mali i Tomorrit dergjet mu në mes të Shqipërisë dhe është më i madh se të gjithë malet e Shqipërisë. Shqiptarët e quajnë Tomorr, edhe kur flasin për të, thonë “Mali i Tomorrit”, dmth. Mali i të Mirit, Mali i Hie-së, sepse Hie do të thotë  shqip, Zot, sikurse thonë edhe vend i mirë, vend i shenjtëruar, vend i hienueshëm. Të gjithë Shqiptarët thonë , sipas fjalëve që kanë lënë pleqt e parë, se Orakulla e Dodonës ka qenë në malin e Tomorrit, prandaj dhe priftërinjtë e Dodonës kanë qenë quajtur Tomorët, të mirë, Tomorri. Të gjithë shqiptarët besojnë gjer më sot se mali i Tomorrit është i hienueshëm dhe se aty ka të ndenjunitë (selinë V.B.) Hieja e pleqëve të parë, dmth. e Shqiptarëve të vjetër, prandaj vit për vit ngjiten në majë të malit të Tomorrit, e i luten Zotit[3]...     
      Kristoforidhi qysh para Naimit, Çajupit, pohon se te mali i Tomorrit rri Zoti, rri i madhi i jetës, rri ai që ruan Shqipërinë dhe nuk i lë Shqiptarët të bien në dorë të armiqve. I qofshim falë ati Zoti. Hieja e ati na mbuloftë e na ruajtë e na sbarthtë armët në luftë.[4] Kur një personazh pyet se kush i shërben Zotit të Tomorrit, Kristoforidhi vë në gojën e një personazhi tjetër:
-          Shqipet e malit i shërbejnë, ato janë ëngjëjt’e ati përandaj edhe neve na thonë Shqipëtarë, sepse lusim Zotin e shqipeve edhe jemi të fortë posi ato, edhe shokët e atyre  tek kanë bërë foletë shqipet ndëpër shkëmbet e ndëpër shkrepat e maleve, atje kemi ngritur shtëpitë edhe neve Malësorët[5].
      Nëntitulli që Kristoforidhi i ka vënë tregimit të tij Hieja e Tomorrit është interesant dhe ia vlen vërtet të përqendrohemi pak. Fjala hije është një fjalë polisemike (shumëkuptimëshe) shqipe e stërlashtë. Kuptimi përmbledhës i saj është: vend ku nuk bien rrezet e diellit, vend që s’e rreh dielli. Po a përdoret me këtë kuptim në veprën e Kristoforidhit? Duke e lexuar vërejmë se jo, nuk është përdorur në këtë kuptim. Mbasdite dhe në mbrëmje po, krijohet një gjysmerrësirë por në këtë vepër nuk flitet për këtë aspekt. Një kuptim tjetër i fjalës Hije (kuptim konkret dhe figurativ) është: vend i mënjanuar që nuk bie në sy. Edhe ky kuptim i kësaj fjale është shumë larg atij çka ka dashur të shprehë autori. Kuptim tjetër (figurativ) i kësaj fjale është: Pamja e një njeriu a e një sendi që na bie në  sy në tërësinë e tipareve të një njeriu a të një sendi dhe na krijon një përshtypje të caktuar. Besojmë se ky është njëri nga kuptimet e fjalës hije që figuron në librin e Kristoforidhit. Tomorri ka hije të rëndë. Por nuk mjaftohemi vetëm me kaq. Kuptimi tjetër i fjalës hije që na intereson është dhe ky tjetri që vijon: Pamje e bukur dhe e mirë e diçkaje; të qenët i hijshëm; hijeshi, bukuri, pamje, dukje. Një rrëfenjë me Zotin (Allahun) tregohet kështu: Profeti Musa (Mojsi) deshi të shikonte Zotin, bukurinë e tij. Ai nuk e lejoi se bukurisë së tij nuk mund t’i rezistonin sytë e njeriut. Profeti nguli këmbë duke iu lutur që ta shikonte. Atëherë Zoti i tha se do të lëshonte te faqja e një mali përballë një grimcë të hijeshisë së tij (fjala hijeshi do të thotë shumë i bukur, bukuri e skajshme). E porositi Profetin të kthente shpinën dhe vetëm pasi t’i thoshte Zoti që të kthehej, ta shikonte, atëherë do të kthehej. Kur Profeti u kthye për ta parë, u habit. Zoti e kishte shkrumbuar gjithë faqen e malit, profeti ra pa ndjenja dhe kur u përmend i kërkoi falje Zotit. Mali nuk i kishte rezistuar dot grimcës së hijeshisë së Zotit. Nëse do të bëjmë një paralelizëm në shkallë të përzvogëluar, këtë bukuri (hijeshi) ka dhe mali i Tomorrit për armiqtë, për shërbëtorët në librin e Kristoforidhit. Prandaj dhe personazhi kryesor i librit të tij i porosit shërbëtorët që t’i rrinë larg e të mos i afrohen se Tomorri ka hije të rëndë. Armiqve dhe shërbëtorëve të Shqiptarëve Tomorri me hijen e tij u bën gjëmën, ndërsa Shqiptarët dhe bijtë e tyre Ai i njeh prandaj dhe i mirëpret e nuk u shkakton dëme. Po kështu ndërtesa e parë që iu përkushtua Zotit në Tomorr ishte shumë e bukur, kishte hijeshi të madhe, ndoshta dhe për këtë arsye fjala tempull, faltore përkon me fjalën e parë shqipe në fushën e adhurimit të Zotit:  HIJERORE. Shkurt kjo fjalë është barasvlerës i fjalës shqipe FALTORE. Kjo fjalë nuk do të thotë asfare ndërtesë, ngrehinë e ngritur në hije, por ndërtesë e ngritur me hijeshi, pra bukur shumë.

***
      Rilindësi ynë, Çajupi, një  nga poezitë e tij e titullon “Baba Tomorri”. Poezia përshkohet tejendanë nga grishja që i bën autori shqiptarëve që të bashkohen pa dallim feje. Poezia nis me përshkrimin lakonik që i bëhet Tomorrit.

Baba-Tomor, kish’ e Shqipërisë,
Mal i lartë, fron i perëndisë,
Tek ti vinin njerëzit që moti
Për të mësuar se ç’urdhëron zoti[6]...

      Duket qartë se qysh në kohët e mugëta njerëzit vinin (ngjiteshin) në Tomorr për të parë fatin e tyre.
***
      Qenia e epërme, krijuesi i gjithçkaje njihet nga njerëzimi me emrin Zot. Ai është kudo, aty ku e rrok dhe ku nuk e rrok mendja. Megjithatë është fakt se sa herë që kemi nevojë për Të, njerëzia kudo që ndodhet, nder duart nga Qielli dhe sytë, po kështu, i tret po në Qiell. Duke e pranuar apriori se Zoti  (selia e Tij kryesore) është në Qiell, njeriu mundohet që t’i afrohet sa më shumë atij. Dhe mënyra më e logjikshme për t’iu afruar  është ngjitja e lartësive, dhe me lartësi vetvetiu nënkuptohen malet, dhe për të shkuar në mal, logjika kërkon që në të të ngrihet një faltore dhe atje njerëzit me kënaqësi i bëjnë blatime. Po kështu e njëjta gjë ndodh dhe me anën e kundërt të kësaj logjike. Gjithnjë Zoti ndodhet kudo dhe selinë kryesore e ka në Qiell. Ai kujdeset për njerëzinë. Duke zbritur poshtë kufiri i parë i Tokës për Të (ashtu si dhe për Dritën) janë lartësitë, pra malet, prandaj dhe njerëzia i ngre faltoret nëpër lartësi dhe nëpër vendet më të bukura dhe më dominuese.      
      Nisur nga kjo logjikë Mali i Tomorrit i plotëson këto kushte: pra është i lartë, i bukur, dominues, në zemër të Shqipërisë, që njerëzit të kenë mundësi të vinë nga të katër anët e Dherit. Ashtu siç veprojnë njerëzit për ndërtimin e qytetit duke e menduar dhe zgjedhur mirë qendrën e tij, edhe vet Zoti e krijoi Tomorrin e Shqipërisë në mes të saj që ai të jetë i arritshëm nga skajet e saj. Gjithashtu përçohet brez pas brezi se njerëzia përreth, qysh në lashtësi, dëshmuar kjo nga historianë seriozë duke filluar që nga Herodoti, Hesiodi, Plini, Pindari, Plutarku, Straboni etj., etj. ka ngritur një faltore me emrin Dodonë. Të gjithë të lartpërmendurit si dhe shumë të tjerë thonë se Dodona është ngritur në malin e Tomorrit. Gjetja e kësaj faltoreje përbën çelësin e historisë pellazgo-ilire si dhe dëshminë kyç të historisë së racës sonë pellazgo-iliro- shqiptare. Dodona Pellazgjike e Tomorrit është zanafilla, rrënja dhe burimi i qytetërimit pellazgo-ilir dhe atij greko-romak.      
      Të gjithë këta burra të mençur kanë shkruar e përshkruar (siç do ta shikojmë më tej) për faltoren  e Dodonës, por megjithatë deri më sot nuk janë vërtetuar koordinatat e sakta të saj. Kjo faltore fillon e përmendet që në Iliadën e Omirit (Homerit), një poemë epike, kjo, e stërgjatë, që në origjinal përbëhet nga afro 16.000 (gjashtëmbëdhjetë mijë) vargje dhe ndahet në 24 këngë sipas shkronjave të alfabetit grek. Për të kuptuar lashtësinë e Dodonës të dëshmuar me shkrim, le të themi se ngjarjet në Iliadë (Iliada e mori këtë emër nga qyteti  Iljon njohur ndryshe dhe me emrin Trojë) zhvillohen në shek XII para erës sonë (lufta e Trojës u zhvillua në këtë shekull), ndërsa poemat homerike janë përfunduar rreth shek VIII-VII para J.Krishtit. Mendohet se Homeri ka jetuar rreth shek. VIII para erës sonë.

      - “Mbret i Pellazgve dhe i Dodonve, o Zeus,
ti që nga larg nën urdhra mban Dodonën
me akuj dimnit, ku rrojnë priftënt Selas,
që kurrë s’lajnë kambë e flejnë me bri për tokë[7]...

Krahas Iliadës, Dodonën pellazgjike e ndeshim dhe te vepra tjetër madhore e Homerit; te Odisea. Në librin XIX; 290 shkruhet:

Pastaj thonte se kishte vajtur në Dodonë për t’u këshilluar me hyun
dhe për të dëgjuar  nga lisi i gjatë fallxhor mendimin e Zeusit,
në se duke u kthyer në atdheun e tij,
pas një kohe të gjatë, të tregonte ose jo se kush ishte.

      Në poemat e Homerit ka grimca informacionesh interesante për historinë e Ilirisë, si për shembull, për pjesëmarrjen e fisit të pionëve në luftën e Trojës, për lokalizimin e vendbanimeve të tyre, për pjellorinë e tokës së Epirit etj. Këto të dhëna kanë një rëndësi të veçantë sepse janë njoftimet e para të shkruara që kemi për historinë e Ilirisë.

      Babai i Historisë, Herodoti (484-420 para J.K.), në librat e tij përveç  historisë së grekëve dhe persëve paraqet dhe ngjarje nga historia e atyre popujve, me të cilët ata kishin marrëdhënie. Vepra e tij përmban të dhëna me përmbajtje gjeografike dhe historike. Në veprën e Herodotit gjejmë dhe shumë të dhëna të rëndësishme për pellazgët. Përveç këtyre, ai është i pari autor që zë në gojë emrin e ilirëve. Në veprën e tij gjejmë dhe të dhëna mbi mënyrën e jetesës  së njerëzve të epokës së tij, zakonet e tyre si dhe për tokat dhe kullotat e Apollonisë. Të dhënat e Herodotit janë të sakta çka dëshmohet dhe nga gjetjet arkeologjike. Herodoti, sipas Naimit, thoshte se në Tomorr që moti rrinte vetë Zoti.  Në vjershën “Shqipëria” Naim Bej Frashëri shkruan:

Gjithë bota vin që moti
Në Tomorr ku ishte Zoti
Që t’i falen Perëndisë
Zotit madh  të Gjithësisë.

      Në librin IV-33 Herodoti flet për fatthënësit e Dodonës. Në librin II. 53-59 pohon se e ka vizituar këtë faltore si dhe dëshmon se ky është tempulli i parë i ndërtuar në tokë, pra më i vjetri nga të gjithë tempujt e tjerë. Te ky tempull, gjithnjë sipas Herodotit vinin dhe bënin blatime edhe popuj të Evropës si dhe shumë njerëz nga Iliria e Epërme. Ja se ç’shkruan ai në librin II., 52.

      Pellazgët kishin zakon t’u flijonin perëndive çdo gjë, sikurse mësova në Dodonë, dhe ata nuk kishin për ta ndonjë emër, pasi nuk i ka dëgjuar njeri t’i thërrisnin me emra. Ata i thirrnin në përgjithësi si perëndi, për arsye se pasi kishin vënë të gjitha gjërat në rregull, mbanin ligjet e gjithësisë. Ata arritën t’i njohin emrat e perëndive  vetëm tepër vonë, kur i sollën nga Egjipti (por emrin e Dionisit e mësuan, pasi mësuan emrat e perëndive të tjerë). Më vonë ata vajtën për t’u këshilluar për këto emra tek orakulli i Dodonës (ky orakull njihet si më i lashti i Helladës, dhe ishte atëherë i vetmi në këtë vend). Pellazgët, kur pyetën orakullin e Dodonës në se mund t’i merrnin këta emra që vinin nga barbarë, ai u përgjigj se mundnin. Që prej kësaj kohe i kanë përdorë në flijimet e tyre, dhe më pas helenët i morën këto emra nga pellazgët.
      Pellazgët i adhuronin perënditë, madje siç tregon vet Herodoti, helenët emrat e perëndive i kanë marrë nga pellazgët. Sipas mitologjisë së vjetër faltorja e Dodonës e ka marrë emrin nga Dodoni, i biri i Zeusit dhe i Evropës si edhe prej Dodonës, bijës së Oqeanit dhe Tithiës, e cila ka qenë e bija e Qiellit dhe e Dheut. Priftërinjtë ose fatthënësit, sipas historianëve të lashtë, quheshin Tomuri. Fatthënat e tyre quheshin Tomure ndërsa vetë mali quhej Tomuros ose Tmaros dhe në këtë mal, ndoshta në majë të tij,  ngrihej faltorja  e famshme e Pellazgëve me emrin Dodona. Pranë saj gurgullonte ujë akull i ftohtë. Krahina përreth Tomurosit quhej Tomuriasë. Nga ky mal i shenjtë i Pellazgëve sipas historianëve të lashtë dukej deti.      
      Por ç’do të thotë emri Dodonë?
      Etimologjia e kësaj fjale është e ndërlikuar. Disa mendojnë se ajo rrjedh nga greqishtja e vjetër “figos”. Kjo fjalë në shqip do të thotë vgje. Kjo na duket shumë e largët. Disa të tjerë mëtojnë se ky emër rrjedh nga zëri i gjëmimit të rëndë; pra na del me origjinë nga një fjalë onomatopeike. Tomorri ishte vazhdimisht i mbuluar me re, të cilat ktheheshin në gjëmime, borë, breshër e në shi. Zhurma që shkakton gjëmimi mund të përkthehet në letër “dodo” nga ku dhe fjala Dodonë. Po kështu etimologjinë e kësaj fjale orvatet të na e japë edhe Eustathi (1.VII.16). Sipas tij kjo fjalë rrjedh nga greqishtja “dhidho, dhune” (shqip me dhënë).Vendi i Dodonës quhej, sipas historianit, dhurat-dhënës (greq.anisidhoros = drithëdhënës) dhe dhënës i mjeteve të jetesës (greq. zoidhoros)  dmth. dhedhënës , dhé pjellor (tokë që prodhon) me një fjalë shqip: Dhedhana, Dhodhona. Burimi kryesor i jetës në lashtësi ishte toka. Pra ajo ishte dhënësja e mjeteve të jetesës. Për këtë arsye njerëzit e hershëm vendosën që t’i ngrinin asaj në shenjë respekti, por dhe për t’iu lutur e falur vazhdimisht, një tempull. Njerëzit besonin se duke vizituar këtë faltore, duke i blatuar asaj (dhuruar, kushtuar si shenjë miradijeje e mirënjohjeje) gjëra të shtrenjta, mendonin dhe besonin se dheu (toka) i tyre do të (pro)dhonte më shumë.
      Hesiodi ( mesi i shek. VIII. para Krishtit), lindur në një familje fshatare dhe marrë me bujqësi,  shkroi dy poema të gjata. Njëra prej tyre titullohet “Theogonia” (Krijimi i Perëndive) me përmbajtje krejtësisht mitologjike, dhe tjetra “Erga kai hemerai” (Punë dhe ditë). Te vepra e dytë jepen udhëzime për punimin e tokës si dhe një kalendar për bujkun. Vepra e tij (Punë dhe ditë) përshkruhet nga mendimi se puna të jep nder, ajo nuk është turp, turp është vetëm dembelia dhe se puna i sjell njeriut pasuri dhe pavarësi. Në veprën e Hesiodit  ndeshim dhe disa vargje te të cilat flitet për fushat e gjera pjellore, për kullotat e pasura, për kopetë e mëdha dhe për Dodonën në Epir. Le të shkëpusim një fragment nga kjo poemë (134 (156)):

      Është një fushë, Hellopia, shumë pjellore dhe me luadhe të mira
e pasur në dele dhe në qe këmbëharkuar;
këtu banojnë burra me shumë kope gjedhësh
dhe një sasi e panumërt fise mortarësh;
këtu, në pjesën më të fundit është ndërtuar Dodona;
këtë Zeusi e deshi që të jetë një faltore
e vyer për njerëzit...

Po kështu Straboni (58 para J.K. – 25 pas J.K),  i cili njihet si gjeograf i madh ashtu si Hesiodi, pohon se Dodona gjendet larg kufirit të fundit të Epirit (Toskërisë). Me interes të veçantë për ne janë librat VII dhe VIII.
Në librin VII. ai flet gjatë për Dodonën duke iu referuar edhe Homerit. Midis të tjerash shkruan:
... Në atë kohë, pra, siç thashë, ndonëse vendi ishte i ashpër dhe plot me male –Tomari, Polyani dhe shumë të tjerë-megjithatë gjithë Epiri dhe Iliria ishin të pasura, kurse tani një pjesë e madhe e tyre është shkretuar dhe vendet e banuara janë fshatra dhe gërmadha të braktisura. Fatin e këtyre e pati deri diku edhe orakulli i Dodonës. Ky orakull, sipas Eforit, është ndërtuar nga pellazgët. Për këta të fundit flitet se kanë qenë më të vjetrit nga të gjithë ata që sunduan në Helladë; dhe poeti [Homeri] thotë kështu: O Zeus, sundimtar dodonas, i pellazgëve” dhe Hesiodi thotë: “Dodona dhe lisi ishin qendra e pellazgëve.” 
Në librin VIII. 7 shkruan: “Dodona është vend i fortë... Mali Tomorr në rrëzë të tij ka shumë burime”. Pranë këtij mali jetonin Talarët dhe zona njihej me emrin Talarija.  Këta ishin pjesë e fisit të Molosëve. Rreth Talarëve kishte shumë kullota dhe dhera moçalorë. Popullsia e asaj zone ishte shumë e pasur me bagëti si lopë, qe, dhen. Të parët e tyre kanë qenë loparë.
     Toponimet “Talar dhe Talari”që na jep Straboni meritojnë vëmendje. Këto fjalë janë të ngjashme me fjalët Lalarë, (Lalë) dhe Lalëri. Nga kjo konkludojmë se Lalët dhe Lalërija e dikurshme janë stërgjyshërit e Myzeqarëve dhe Myzeqeja e sotme. Toponimi Lalar është i trashëguar deri në ditët e sotme. Pranë Patosit, mbi qytet, ndodhet një mal. Një nga majat e këtij mali quhet Maja e Lalarit dhe një tjetër  Qafa e Lalarit e cila ka shërbyer si vend strategjik kundërajror i ushtrisë sonë. Gjithashtu në librin 7, Straboni thotë se Dodona kishte një kambanë shumë të madhe që tingëllonte gjatë. Megjithëse kambana ishte shumë e madhe dhe e rëndë, atë arrinte ta lëvizte era. Kjo dëshmi tregon edhe një herë për motin e ashpër që bënte asokohe në Tomorr.   
      Gjeografi Meletios  thotë se pranë tempullit kishte shumë gra të cilat quheshin pëllumbesha. Ato ishin barbare. Fjala “barbar” nuk ka kuptimin që ne ia dimë sot. Kjo fjalë, duke u kthyer prapa në kohë, kishte kuptimin  gjuhëtjetërfolës”, pra ata që  nuk flisnin gjuhën greke quheshin barbarë. Pranë Dodonës, sipas gjeografit Meletios, ishte një pyll me lisa dhe me vgjenj. Vgje quhet pisha e butë. Sot e kësaj dite në fshatin Grevë, pranë Dumbravës së Sipërme, ndodhet një pyll i tillë me emrin Vgjeri.       
      Tit Livi (Titus Liviusi) në librin VII, 3 shkruan se banorët përreth Tomorrit hanin lende lisash dhe valanidhesh. Valanidhi është një lloj dushku me trung të trashë e të lartë, me lëkurë ngjyrë hiri e të plasaritur, me gjethe vezake dhe që prodhon lende të mëdha e me kapuç të gjerë. Krahas tyre njerëzit hanin aso kohe në rrethinat e Tomorrit edhe stika (fistiqe) nga vgjenjtë e butë, lajthi dhe arrë. Arra quhej aso kohe valanidh i Zotit (Dhios valanos). Edhe sot e kësaj dite, sipër fshatit Gjerbës ka një pyll të madh me lajthi. Gjithashtu në fshatrat e Tomorricës si në Mëlovë, Zaloshnje, Gjerbës, Grevë, Kovoçanj, Postenë, Leskovë, Zhepë etj. ka shumë arrë, dhe prej të parëve na është lënë si trashëgimi brez pas brezi, se këtë pemë e cila rron deri në 600 e më  shumë vjet është gjynah ta presësh. Priftërinjtë e faltores, si njerëz të zgjuar që ishin, u mësuan banorëve përreth Tomorrit të punojnë (lërojnë) dherin dhe të mbillnin drithëra.    
      Plini (Pliniusi), që i ka rënë Tomorrit rreth e rrotull, thotë  se ka numëruar përqark Malit të Tomorrit, në rrëzët e tij, 100 burime.         
      Bartolemeu, mbështetur te Straboni në librin  e tij  Udhëtim i të Riut Anakarsis në Greqi në mes të shekullit të katërt” [8] në faqet 87-90, përmend se nuk mundi të shkonte në Dodonë pasi dimri në të ishte shumë i egër e i vrazhdë. Në ato anë si fisi më i shkëlqyer përmendet ai i Molosëve, dhe se në një nga vendet veriore të këtij fisi ishte ngritur qyteti i Dodonës me faltoren e Zeusit pranë, faltorja më e vjetër nga të gjitha të tjerat e kohës së lashtë. Dodona, vazhdon Bartolemeu, ishte ngritur në  Tomorr. Rrëzë tij burojnë shumë burime me ujë të pashtershëm. Faltorja, famën dhe pasurinë ua detyron të huajve që vinin për të parë fatin. Tempulli ishte shumë i bukur, ishte zbukuruar me dekore dhe statuja të shumta. Qyteti i Dodonës rrihej fort nga erërat. Pyllin e shenjtë të orakullit e rrethonin moçale (këneta) dhe në livadhet e bukura të tij kullosnin shumë kope me bagëti. Në shënimet e Bartolemeut përmendet gjithashtu se nga Teba e Egjiptit ikën dy pëllumba. Njëri prej tyre erdhi në Dodonë të Epirit, ndërsa tjetri iku në Libi të Afrikës. Pëllumbi që erdhi në Dodonë quhej  Pelje.  Kjo fjalë në gjuhën e fiseve të vjetra të Epirit do të thoshte Plakë. Anakarsisi i Ri këto të dhëna për Dodonën, thotë Bartolemeu, i ka grumbulluar në Ambraki. Te fjala Pelje vlen të ndalemi pak. Në një pjesë të Tomorrit verior, një vend quhet Çukë e Pelës dhe një tjetër Qafë e Pelës. Në të shqiptuar dhe në të dëgjuar kjo fjalë dëgjohet ...e Pelës. Pra populli e njeh me emrin Çuk ose Qaf’e Pelës. Dhe të gjithë habitemi se si ka mbetur ky emër në majë të Tomorrit. Me fjalë të tjera ç’kanë dashur pelat në Tomorr? Në të vërtetë mendojmë se këtu kemi të bëjmë me një keqshqiptim ose shpejtshqiptim të fjalës Pelë. Pra, emërtimi i saktë është Çuka e Peljes, që do të thotë Çuka e Plakës.
Argumentin më të fortë që fjala “pelia” do të thotë “plakë” na e jep Straboni në veprën “Gjeografia” në librin VII. Ja një ilustrim me vlerë nga ky libër:

...Thonë se plakat, në gjuhën e molosëve dhe të tesprotëve i quajnë “pelia” dhe pleqtë “pelii”...
Si tek maqedonasit, edhe tek tesprotët dhe molosët, plakat i quajnë pelia dhe pleqtë pelii.

     Melitosi (gjeograf antik)e përmend emrin pelje me kuptimin pëllumba për tri gratë fatthënëse (parashikuese të fatit) të Dodonës.         
     Pausaniasi (shkrimtar i lashtë grek), shek. II. pas J.K.,autor i librit “Përshkrimi i Greqisë”, i famshëm për njohuritë e tij mbi Greqinë e lashtë,  në librin A’14 shkruan se mali i Tomorrit është në Epir, dhe hijerorja (faltorja) e Zeusit  ngritur në Dodonë ndodhet po në të. Po kështu në të është dhe vgjeri i shenjtë i Perëndisë. 
     Ashtu si gjithçka, edhe Dodona pati lulëzimin dhe shkëlqimin e saj për shekuj që s’mbahen mend. Fakti që ne nuk e gjejmë dot se ku ka qenë me gjithë të dhënat e shumta, por asnjë të saktë e të prerë, do të thotë se ajo u shkatërrua. Lidhur me rrënimin e saj na janë përçuar disa të dhëna.      Kështu Tit Livi (Titus Livius) historian latin 59 para J.K. – 17 pas J.K. autor i dëgjuar i një Historie të Romës nga zanafilla deri në shek. 9 pas J.K. të përbërë nga 142 libra, prej të cilëve sot ruhen fatkeqësisht vetëm 35, në librin VIII, 24 shkruan se faltorja e Dodonës u zhduk nga mesi i shek.I. (para Krishtit). Në epokën Augustit (Jul Çezarit 63 para Krishtit -14 pas K.), perandorit të dëgjuar të Romës, ky tempull kishte famë të madhe. Mendohet që Çezari ta ketë vizituar.
      Një ndër historianët e mëdhenj grekë ka qenë dhe Polibi (200-120 para Krishtit). Në librin e tij “Historitë” (lib. IV., 67) flet dhe për faltoren e Dodonës. Sipas tij, kjo hijerore (faltore) u prish nga fisi grek i Etolinjëve udhëhequr nga gjenerali i tyre Dorimahu (Dhorimahos). Ata dogjën dhe rrënuan ndërtesën e bukur me qemerë  dhe prishën shumë shtatore të bukura të ndërtuar në të. Ky gjeneral rrafshoi dhe shtëpinë e shenjtë të priftërinjve. Por njerëzia kishte nevojë për të adhuruar Zotin. Iu përkushtua sërish punës dhe mjeshtërit e mëdhenj ndërtues e ringritën nga hiri, e rindërtuan nga e para dhe njerëzit filluan t’i bënin dhe t’i blatonin shumë dhurata ashtu si dikur. Në këtë faltore njerëzit luteshin të kishin më shumë drithë dhe bagëti si dhe vinin për të parashikuar fatin e tyre. Megjithëse ende nuk janë gjetur dëshmi, mendohet se dhe Leka i Madh ( Aleksandri : Maqedoni 356-Babiloni 323 para J.K (të jetë rastësi që  të dy vdiqën në moshën 33 vjeçare!?)) të ketë vizituar Dodonën dhe të ketë marrë bekimin e saj.
      Historianë të ndryshëm përveç të lartpërmendurve janë marrë me Dodonën. Njëri prej tyre është dhe P. Aravantioni (1859-?). Ai duke studiuar historianë  të ndryshëm arriti që të dhënat t’i përmbledhë në një broshurë. Aravantioni shkruan se për vendndodhjen e Dodonës nuk ka argumente fort të qëndrueshme. Pagjendshmërinë e Dodonës e vështirëson fakti se historianët e ndryshëm e vendosin në krahina të ndryshme të Epirit (Toskërisë). Fiset e ndryshme të Toskërisë luftonin kundër njëri-tjetrit, dhe secili fis që sundonte të tjerët i jepte emrin e vet për një kohë të gjatë derisa mposhtej nga të tjerë. Kështu kur Epiri sundohej nga Thesprotët, i gjithë vendi njihej si Thesprotia; kur këta thyheshin në luftë me Molosët, vendi quhej Molosi.      
      Aravantioni shton gjithashtu në shënimet e tij se Dodonën e ndërtuan Pellazgët, prandaj dhe Zeusi quhej Zoti i Pellazgëve. Interesante është dhe dëshmia që sjell një konsull grek i quajtur Rikaqis. Rikaqisi në vitet 1910-1911 ka qenë konsull në Berat. Ai ka shkruar një broshurë në të cilën arrin në përfundimin se Tomorri është mali i Dodonës.
      Historianë të mëvonshëm thonë se Dodona gjendet në malin e Nemërçkës, në lindje të Dropullit dhe në perëndim të Leskovikut, disa të tjerë e çojnë në krahinën e Sulit. Kjo është një orvatje dështake e tyre sepse bie menjëherë ndesh me historishkronjësit e vjetër, sepse këta të fundit ngulmojnë se Dodona ndodhet në një mal pranë detit. Mali ynë i Tomorrit i plotëson këto të dhëna, sepse prej tij duket deti, ndërsa prej Nemërçkës nuk duket horizonti i detit. Gjithashtu mali i Nemërçkës nga të gjitha dëshmitë e brendshme dhe të huaja, jo vetëm që nuk ndodhet pranë detit, por dhe nuk është regjistruar nga Straboni dhe gjeografë të tjerë ndonjë tërheqje, apo largim deti. Gjithashtu Nemërçka nuk është thirrur apo quajtur kurrë Tomorr. Nga ana tjetër, sipas historianëve të rinj kemi malin e Uliçkës në krahinën e Sulit. Megjithëse prej Uliçkës dhe Sulit mund të duket deti, ky nuk është një argument tepër bindës, sepse bie ndesh me të dhënat që na janë përçuar nga Omiri (Homeri). Te Omiri gjejmë fjalën kyç “dhisqimeros”. Kjo fjalë do të thotë dimërkeqe. Dihet se Uliçka dhe Suli në përgjithësi nuk janë shquar kurrë për dimër të egër, dhe mali Uliçka nuk ka qenë thirrur kurrë qysh në lashtësi me emrin Tomorr. Po kështu pranë Sulit nuk ndodhet ndonjë fushë siç ndodhet Myzeqeja (Lalërija e dikurshme) pranë Tomorrit.
      Nga sa u shkrua më sipër, historishkruesit e lashtë nuk na japin vendin e saktë të Dodonës. Madje na dalin dy Dodona, një në afërsi të Janinës rrëzë malit Tomaros, dhe një tjetër në Shqipëri midis Skraparit dhe Beratit. Dodona e Janinës nuk ka dyshim, ka qenë ndërtuar. Kjo Dodonë e Epirit antik, 18 km larg Janinës, që kalonte herë te thesprotët e herë te molosët, sipas epërsisë së tyre pësoi një varg të gjatë ndërtim-shkatërrimesh. U shkatërrua nga prijësi etolas Dorimahu në vitin 219 p.e.r. dhe pas disa vitesh u rindërtua. Dhe prapë u shkatërrua nga romakët në vitin 168 p.e.r. Dhe përsëri u rindërtua. Dhe përsëri u rrënua nga trakët  në vitin 89 p.e.r. Dhe përsëri u rindërtua. Dhe përsëri u rrafshua, por kësaj radhe e gjitha gjatë luftës gotike në kohën e Justinianit në shek. VI. të e.r. Sot kanë mbetur  dhe ruhen teatri i saj me 50 shkallë, tempujt e Zeusit Naios e Diones, dy hyjni të  mëdha dhe godina ku vendoseshin dhuratat kushtuar këtyre hyjnive që njihet me termin thesauri. Dodona ka qenë e famshme për orakullin e saj. Këtu fillojnë e koklaviten disi punët. Ky orakull sipas dëshmive letrare dhe historike lidhet me pellazgët, pra me një periudhë shumë më të lashtë nga ajo kur u vendosën helenët në gadishullin ballkanik dhe themeluan qendrën e orakullit të tyre të njohur në Delf. Pra kur kanë ardhur helenët në Ballkan, e kanë gjetur të ndërtuar orakullin (faltoren) me emrin Dodonë. Vetëkuptohet se ky orakull, kjo faltore apo hijerore pagane e stërlashtë duhet të ketë luajtur një rol të dorës së parë jo vetëm në konceptimin e besëtytnive mitologjike, në parashikimin e fatit dhe të së ardhmes, por edhe në ngjarjet e mprehta politike të kohës.                
Fakti që kur erdhën helenët në Ballkan e kanë gjetur të ndërtuar Dodonën, do të thotë se banorët e asaj kohe ishin pellazgët, të parët e ilirëve, të arbërorëve, pra të shqiptarëve të sotëm. Fakti që Dodona përshkruhet qysh nga Omiri si dhisqimeros (dimërkeqe) dhe në Janinë nuk mund të pretendohet për një dimër rigoroz, të egër, do të thotë se nuk bëhet fjalë për Dodonën e Janinës, por për Dodonën e këtushme. Njerëzit më para kanë qenë ndoshta-ndoshta më të lirë sesa sot të lëviznin e të shpërnguleshin. Me këtë duam të themi se duke qenë Dodona e Tomorrit e padurueshme nga pikëpamja e të ftohtit, njerëzit duke u shpërngulur kanë marrë me vete edhe emrat dhe dëshirën për të ndërtuar një Dodonë tjetër. Fati e ka  dashur që kjo Dodonë e dytë të ndërtohet në afërsi të Janinës. Pra mund të nxjerrim si përfundim, se Dodona e Janinës është Dodonë bijë e Dodonës së Tomorrit të Shqipërisë. Ndryshe s’ka sesi përputhen gjithë këto ngjashmëri. Tradicionalisht njerëzit (pellazgët, ilirët, shqiptarët e vjetër dhe ata të viteve 1990 gjithnjë kanë zbritur në drejtim për nga Jugu i Shqipërisë së sotme dhe nuk dëshmohet deri më sot që të ketë ndodhur dukuria e kundërt. Pra kemi Dodonë në Janinë, kemi dhe Dodonë në zonën Skrapar-Berat. Kemi malin Tomaros në Janinë, kemi dhe malin Tomorr në Skrapar-Berat. Kemi Sul pranë Janinës, kemi dhe Sulovë pranë Tomorrit. Kemi Lopessi në Greqi të përmendur nga Meleti, kemi dhe Lybeshë, rrëzë Tomorrit. Kemi Vidhan (fshat në lindje të Tomorrit pranë lumit Tomorricë), kemi dhe Voodhoon në Greqi. Kemi Dodonë në Tomorrin tonë, kemi dhe Dhoodhoon në Greqi. Por nga ana tjetër kemi rreth 100 burime rreth e përqark Tomorrit dhe nuk përmenden sesa burime ka Tomarosi i Janinës. Kjo do të thotë se banorët e parë të këtyre anëve, kur janë shpërngulur nga zona e tyre i kanë marrë me vete këto toponime dhe i kanë ngjallur atje ku janë ngulitur. Si argument mbështetës të kësaj teorie mund të përmendim edhe shpërnguljet e Tomorricarëve pas epokës së Skënderbeut në Italinë jugore, ku krijuan fshatra duke u vendosur emrat e atyre që kishin jetuar si Zhepë, Gjerbës etj. Nga ana tjetër, autorët antikë si Plini i Ri, Teopompi, e që e kanë qerthulluar këtë mal shkruajnë se në këmbët e tij gurgullojnë 100 burime. Kjo do të thotë se në këtë rast bëhet fjalë për Tomorrin e këtushëm dhe jo atë të Janinës. Në vitin 1917 në Tomorr u bë një ekspeditë nga gjeologë austriakë. Në bazë të matjeve dhe të studimeve të tyre ata nxorën si përfundim se mali i Tomorrit ka brenda një liqen të madh me ujë të pashtershëm dimër e verë. Kjo shpjegon dhe burimet e tij të shumta. Po kështu, ushtimat që dëgjohen në Tomorr herë pas here të japin përshtypjen sikur shkëputen shkëmbinj brenda tij dhe bien apo rrëzohen në ujërat e liqenit që ndodhet në të.
      Nëse më sipër u morëm me etimologjinë e fjalës Dodonë, le të orvatemi tani të shpjegojmë prejardhjen e fjalës Tomorr. Sado të mëqaken grekët për ta shpjeguar me gjuhën e tyre, fjalët Tomure dhe Tomuri janë fjalë të shqipes së hershme. Kuptimi i tyre është Të mirat e Të mirët dmth. Mali i Të  Mirëve dhe hijerorja e ndërtuar atje ishte Orakulli i Të Mirave dhe shërbente si selia e perëndive të vjetra pagane. Zoti zbriste në mes të reve dhe të mjegullës dhe bisedonte për punët e njerëzve dhe të botës. Prej fjalëve të mësipërme rrjedh dhe emri Tomuriasë që tregon krahinën e malit Tomorr, të quajtur Tomorricë dhe banorët anas të asaj zone Tomorricarë (Tomorrianё). Edhe diçka tjetër interesante. Në epopenë homerike haset fjala “Tmaros”. Kjo fjalë çuditërisht nga pikëpamja fonetikore ka ngjashmëri me fjalë “Tmerr”. Duke pasur parasysh dhe tregimin e Kristoforidhit kjo fjalë na del mirë në shteg. Kështu Tomorri ishte si mali i tmerrit për armiqtë dhe njerëzit në përgjithësi. Ai i tmerronte njerëzit me shkrepëtimat, vetëtimat, bubullimat, gjëmimet që zbrazeshin mbi të si dhe me stoçenin (erën shumë të fortë) dhe me dëborën e gjatë që mbulonte malin. Prandaj dhe Omiri (Homeri) shkruan Dodona dimërkeqe (dhisqimeros). Në Tomorricë fryn një erë e fortë, erë që të pret, siç thotë populli. Kjo erë njihet nga Tomorricarët me emrin Stoçen. Sipas Strabonit kjo erë ishte aq e fortë saqë arrinte të tundte kambanat e tempullit. Kjo erë vjen prej Tomorrit, dhe fshatarët e zonës përreth që nga Gjogovica deri në Dobrenj e më tutje thoshin se “po fryn Tomorrja, ose na preu Tomorrja”. Gjithnjë kam pasur përshtypjen se kjo do të ishte fjalë turke. Nëse do të shikojmë etimologjinë e saj mund të vërejmë se fjala Stoçen i përngjan fjalës latine Stercenius. Kjo e fundit është emri i një perëndie të vjetër, mbrojtëse e plehërimit të tokave pjellore. Këtë perëndi e kanë adhuruar dikur pellazgo-ilirët si popull bujk që ishin. Mundet që këtë emër ta kenë lënë edhe romakët, si emri i perëndisë së mbrojtjes së plehërimit të tokave pjellore dhe të Myzeqesë, që plehërohet nga lumenjtë kur derdheshin në të.
      Autorët antikë Hesiodi, Dionis Pirigjitiu, Eustathi dhe Sraboni kanë shkruar se Mali i Tomorrit dhe Dodona e tij ndodhet jo larg detit, dhe se rrëzë malit ndodhet një fushë me gjerësi dhe pjellori të madhe. Në këtë fushë mbilleshin drithëra, kulloteshin bagëti kishte livadhe dhe kope të shumta me dhen, qe, lopë. Këto thënie na bëjnë të mendojmë se bëhet fjalë për Tomorrin tonë. Nëse hipet në një nga majat e tij, deti duket shumë qartë dhe në vijë ajrore ai nuk është më larg se 80 km. Nëse për Myzeqenë do të themi se ajo është fushë e madhe, për Janinën do të thoshim, sipas atyre që e kanë parë, nëse do të bënim një krahasim, asaj do t’i përshtatej fjala “fushëz” në raport me Myzeqenë tonë. Fusha e Janinës shtrihet në një luginë mjaft të vogël dhe të ngushtë dhe thëniet e autorëve antikë për fushë e madhe pjellore dhe kullota të mëdha dhe me kope të mëdha nuk gjejnë terren. Të gjitha përshkrimet e këtyre autorëve i përshtaten Tomorrit dhe fushës së Myzeqesë. Myzeqeja për pjellorinë e saj, për kullotat e paana përmendet qysh në kohën e Romakëve. Ata madje e kishin Myzeqenë grunar (hambar) të Romës. Hesiodi në shkrimet e tij përmend se në fushën e madhe të Dodonës (nënkupto fushën e Myzeqesë; Janina siç thamë ka fushëz e jo fushë) kishte qé shumë të mëdhenj që i tërhiqnin këmbët zvarrë. Kushtet që këta qé të rriteshin i plotësonte vetëm fusha e Myzeqesë dhe këta qé s’ishin veçse buajt e Myzeqesë. Le të sjellim një argument tjetër: Aristoteli (384-322 para erës sonë), mësuesi i Lekës së Madh në librin e tij “Mbi historinë e kafshëve” te libri III 20,522 b. thotë:

      Lopët e Epirit, të mëdhatë japin secila një shtamë e gjysmë nga të dy sisët. Mjelësi qëndron në këmbë, duke u kërrusur pak, sepse nuk mund të arrijë po të qëndrojë ndenjur.... Kafshët e mëdha kanë nevojë për shumë ushqim, por kjo krahinë ka shumë kullota të mira dhe vende të përshtatshme në çdo stinë.
Qentë dhe delet më të mëdha janë ato që quhen pirrike, të cilët e kanë emrin nga mbreti Pirro...

      Siç shihet, del qartë se lopët e mëdha s’mund të jenë tjetër përveçse paraardhëset e buallicave dhe krahina që ka shumë kullota me siguri duhet të jetë Myzeqeja. Piktori Ndini Bardhi nga Myzeqeja, pohon se buajt (buallicat) janë një racë shumë e vjetër e qeve dhe se mendohet që prejardhjen e kanë nga India. Gjithashtu, megjithëse ata  janë sa një katana, janë notarë shumë të mirë.
      Në pjesën perëndimore të Tomorrit ndodhet një toponim me emrin Qytezë. Ky vend shëmbëllen me një kështjellë natyrore me gurë të mëdhenj si arka. Ky vend ndodhet poshtë fshatit Tomorr, poshtë Çukës së Peljes. Ndoshta Straboni ka pasur ndër mend pikërisht këtë vend kur thotë se Dodona është vend i fortë. Pranë Qytezës, në një shesh të bukur thuhet se dikur ka qenë një kishë e krishterë me emrin “Metamorfoza” ose Shën Sotiri, e cila sipas gojëdhënave ka qenë ngritur mbi rrënojat e një faltoreje pagane. Njëra nga majat e Tomorrit e ka emrin Stradomi, Staradomi, Saradom ose Stërdomi (varet nga shqiptimi). Fillimisht mendja të shkon se bëhet fjalë për një toponim të lashtë pellazg përkthyer në gjuhën sllavo-bullgare. Sllavo-bullgarët kanë ardhur në ato anë, madje i kanë lënë emrin Çorovodës (Çjorrnaja Voda = Ujë i Zi). Ata kanë dëgjuar banorët e zonës sesi quhej vendi dhe thjesht kanë bërë përkthimin në gjuhën e tyre: st(a)ra = i vjetër dhe dom = shtëpi; e gjitha Staradomi = Shtëpia e vjetër. Edhe nëse do të ishte kështu, nuk do të kishte asgjë të keqe me kusht që toponimi mos të ishte emër maje mali. Fakt është që Stradomi është vend shumë i ftohtë dhe në verë. Ndoshta kjo fjalë rrjedh nga latinishtja Saturnu – domi dmth. banesa, shtëpia e Shtunit (Saturnit) që hante fëmijët e tij. Nënteksti është i qartë. Ajo ishte një majë shumë e ftohtë, dhe kush guxonte të ngjitej atje rrezikonte të ngrinte. Po kështu fjala Stradom në sllavishten e vjetër (bullgarishte) do të thotë heq shumë, vuaj shumë. Kuptohet kush ngjitej në atë majë do të vuante shumë, nëse do të pranojmë mendimin hipotetik që ky toponim rrjedh nga kjo gjuhë. Pranë vendit të Stradomit ndodhet dhe një çukë që e sqaruam më sipër: Çuka e Peljes. Ky vend njihet ndryshe dhe Çuka e Shën Ilisë.
      Para se ta mbyllnim këtë shtjellim, do të dëshironim t’i hiqnim velin anës mistike të Tomorrit pa mëtuar (pretenduar) aspak se ia kemi arritur. Jemi të mendimit se emri Tomorr ka mistikë, mister e përse jo edhe poezi brenda. Tomorri duhet dekoduar. Kodi misterioz i tij është i vështirë të zbërthehet, megjithatë më lejoni të sjell në vëmendjen tuaj duke bërë një kapërcim pindarik  dy hamendësime poetike. Lexuesi le të gjykojë vet.
E para: Fjala Tomorr, e kthyer mbrapsht, pra e lexuar nga fundi është RRO MOT. Pra Tomorri është një mal që ka rrojtur dhe do të rrojë nga mot, për jetë të jetëve. Në urimin që bëhet në zonat rreth e përqark Tomorrit shprehja krahasimore Rrofsh sa mali i Tomorrit është e zakonshme për këdo.
E dyta: Interesante është  fjala angleze Tomorrov. Kjo fjalë me rrënjë ose bazë fjalën Tomorr në shqip do të thotë Nesër. Në çdo kohë ky mal u ka prirë dhe paraprirë Shqiptarëve. Kurdoherë, Ai ka qenë e nesërmja e Shqiptarëve dhe e paraardhësve të tyre. Edhe Shqiptarët që do të lindin nesër, për Tomorrin ata do të jenë gjithnjë një ditë prapa, me fjalë të tjera Ai do të jetë gjithnjë deri në pafundësi e pakta një ditë para kujtdoje. Kushdo që lind do t’i thotë Tomorrit gjithnjë e nesërmja. E nesërmja është e ardhmja, e ardhmja është e papritura, prandaj dhe njerëzit qysh në lashtësi shkonin në Tomorr për të qenë sa më afër së nesërmes, për të mësuar për fatin e tyre nga fatthënëset.
      Nga gjithë përsiatjet, parashtrimi dhe shtjellimi i mësipërm arrijmë në përfundimin se Hijerorja anase Dodonë dhe Tomorri i saj ndodhen në Shqipëri ndërmjet Tomorricës (Skraparit), Beratit dhe Gramshit.
Për Shqipërinë ditë të mira po vijnë dhe më të mira priten dhe shpresohen. Nëntoka e Tomorrit është e paprekur, e pacenuar dhe e pacenueshme. Megjithëse u përpoqëm që të hapim vraga drite nëpër errësirën e shekujve, fjala e fundit u takon shkencëtarëve. Ata duhet të përvetësojnë arritjet më të fundit të shkencës bashkëkohore nga pikëpamje teorike dhe t’i zbatojnë ato në praktikë. U takon arkeologëve në bashkëpunim me të gjithë sivëllezërit e tyre gjeologë, historianë, etj. që të gërshetojnë punët për të nxjerrë në dritë (ashtu siç bëri Shlimani për nxjerrjen e rrënojave të Trojës) koordinatat, vendndodhjen e Hijerores Dodonë të Tomorrit të Shqiptarëve.
            Kush e kupton heshtjen e tij që është më e fortë se një piskamë, kush dëgjon me zërin e arsyes kambanat e tundura furishëm nga stoçeni, kush e shikon madhështorin Tomorr me kryet te Qielli (po të duam le të mos i japim të drejtë shokut tim kur ishte në klasën e katërt!) nga Berati, Tomorrica, Koshnica, Qafa e Gjarpërit, Qafa e Kërrabës apo nga vende të tjera e kupton lehtë gjuhën e tij teksa thotë: Unë jam Tomorri i Zotit të Pellazgëve dhe i Shqiptarëve si pasardhës të drejtpërdrejtë të tyre. Në qoftë se qyteti i Beratit gjatë gjithë historisë së tij për arsye të ndryshme ka ndërruar emër disa herë, më konkretisht gjashtë herë: Orestias, Lefqi Petra, Antipatrea, Poliheriupoli, Beligrad dhe së fundmi Berat, mali i Tomorrit këtë emër ka pasur qysh në zanafillë dhe këtë emër do të ketë për jetë të jetëve. Ai është baza e historisë së vjetër dhe e asaj të resë, është simboli i bashkimit kombëtar pa dallim feje dhe krahine. Ai mirëpret këdo. Ai bekon këdo që mendon drejt. Ai ndëshkon me rrufenë dhe stoçenin e tij këdo që mendon dhe vepron mbrapsht. Njerëz të mirë kudo qofshi, ejani dhe bëhuni adhurimtarë të bukurisë pagane! Paçi bekimin e Baba Tomorrit! Ashtu qoftë!


[1] Kurse shërbëtorët sipas autorit janë grekë, të huaj, prandaj Tomorri nuk i njeh e nuk i pret mirë dhe se ata po të të shkojnë atje, hanë ndonjë koqe rrufeje e shkrumbohen ose bëhen si kërcunj të zinj prej saj.
[2] Po aty : fq. 24 
[3] Po aty fq. 27 (në origjinal kjo pjesë është në dialektin geg)
[4] Po aty fq. 28
[5] Po aty fq. 28
[6] Çajupi :Baba Tomori / Vepra letrare 1/ fq. 39
[7] Iliada / Homeri XVI. Fq.287-290 botim i vitit 1965.
[8] Barthelemy : “ Voyage du Jeune Anacharsis en Gréce dans le milieu du quatrième siècle” Tome 2. Librairie Hachette Paris 1873
Një shkrim i shkëputur nga libri: "Visare të Skraparit" - Botim nga Albatros - 2008
Autori i këtij Libri: Viktor Bakillari
Botimi në Corovoda Online me autorizimin e vetë autorit.

© Corovoda Online