KomentarNjë shkrim nga Sefedin Çela:
Duhet të ketë qenë vera e vitit 1972. Prej disa muajsh isha transferuar në gazetën lokale, në Skrapar, saktësisht nga 1 prilli, dita e gënjeshtrave. Më 5 shtator ishte 30 vjetori i Çlirimit të rrethit. Më kishte ftuar për kafe te “Sorkadhja” Bardhyl Ylli, drejtori i Muzeut, i të vetmit muze në Çorovodë, dhe për këtë arsye edhe me funksion të dyfishtë: historik dhe etnografik, njëfarësoj MAPO-je me “artikuj të përzier”. Po rikonceptohej përmbajtja e rifreskoheshin stendat për festën. Ishte menduar të viheshin emrat e fotot e gjithë dëshmorëve dhe ish-partizanëve të rrethit. Bardhyli më kërkoi një foto të babait, mundësisht me veshje partizane, për ta vendosur në stendë. Ky ishte sebepi i kafes!
Por nuk kishim asnjë foto të babait partizan! I kishin shkuar plumbat anash, në betejën e Qafës së Kiçokut, ndërsa më korrik të vitit 1943 i kishte rrëmbyer plumbi shokun në krah, Shabanin, që e kishte si vëlla, me shtëpitë në fshat aq afër, sa dasmat i bënin me portat hapur, si një familje, po foto nuk kishte ardhur siraja të bënte. As edhe një për be! Asokohe, paralufte, në fshat mund të vinte rrallë e tek ndonjë kallajxhi nga Përmeti, po fotograf nuk mbahej mend të kish ardhur. Kishim vetëm një foto prej tij, dalë në Tiranë, kur punonte në pemëtore, të zmadhuar s’di nga kush dhe varur në mur, në odën e mesit, krah vendit ku varej llamba. Të shumtën e herës shihja gjyshen të zgjatej e të fshinte me pëllëmbë xhamin e kornizës. E fshinte me përparëse, ndërsa nga sytë i rridhnin lotët vu e vu, si çezmë.
Ajo foto më kujtonte dhimbjen, atë dhimbje që nuk të ndahet deri në fund të jetës. Gjyshja nuk kishte djalë a vajzë tjetër, as nënë e babë, as motër e vëlla. Disa i ishin shuar në një ditë të vetme në masakrën e Vlushës, një fshat i fshehur thellë në një rrëzë, që gjermanët as do ta gjenin dot pa kallauzë. E keqja gjen kallauzë pa vjen e mbahet mend për atë gjëmë. Gjyshes i kishte mbetur vetëm ajo fotografi, varur në mur, tek e cila varej përditë dhe ajo. “Dëgjo, thotë Bardhyli, po të jap një zgjidhje të veçantë, se e sjell rasti. Kemi një piktor që na vjen në ndihmë, Stefanin, punon në komunalen e qytetit. E njeh Stefanin? Merre atë foto nga korniza për disa ditë, pozo dhe vetë e vuala!” Vuala, ishte e vetmja fjalë frëngjisht që dinte Bardhyli, por që e gjente të udhës ta përdorte sa herë i duhej të dilte nga një situatë ku nuk donte të ishte.
“Si u bëka kjo punë, i them, se jam i biri dhe kam emrin e tij nuk do të thotë se jam vet ai. Qëllimi justifikon mjetin, thuaj ti?” “I ngjet shumë tëtati e je afërsisht në moshën kur ishte partizan. Më beso, nuk e kam nga vetja, ma ka thënë Veip Gogo. Te vetja edhe mund të dyshoj po te Veip trimi? Kurrë!” – i vuri pikën Bardhyli.
Kisha dëgjuar që fëmijë për Veipin. Thonin se ai parashikonte prishjen dhe ndreqjen e motit, kohën me shi a breshër dhe kohën me diell, sipas dhimbjes së kockave. I kishin mbetur në trup disa copëra predhash që nga koha e luftës. Thuhej se mblidhte vetëtimat mbi vete si rrufepritëse. Kishte zjarrin brenda vetes, ndaj dukej kuqs, nga fytyra te flokët,madje dhe nga qepallat e syve. Kur isha në konvikt, në shtatëvjeçare, rastësisht u ndodha ngjitur me të, te dyqani i Togut, në cep te urës. Dikush i foli “si je, Veip Çepani?”, që mua m’u duk se i tha “si je, Veip Trimi”, se nga anët tona është e rrallë të dëgjosh të të thërrasin emër e mbiemër bashkë, aq më tepër me emrin e fshatit për mbiemër. Pa e parë me sy e përfytyroja si hero, si ata për të cilët kisha lexuar në librat e këndimit a të historisë, me fotografi sa gjysma e faqes . Ai nuk ngjiste fare me ata, i kishte duart të ashpra, duar bujku, me gishta të trashë; blinte te Togu gozhdë për qereste, gërshërë për të krasitur pemët e guna të rrahura në dëstilë, blinte kripë për gjellë e kripë për bagëtinë, blinte ato që nuk i bënte dot me duart e veta.
Njëherë te dyqani, si padashur, e preka te krahu, për të parë sa i vërtetë ishte. Thoshin se ai kishte disa dekorata, po jo aq sa plagë kishte marrë, veç nuk e kisha parë me ndonjë prej tyre në gjoks. Kur isha student e kisha dëshirë të shkruaja, më shkonte shpesh mendja te ai, po asnjëherë nuk guxova, e kisha më të lehtë të trilloja dhe të shkruaja fabula që i besoja edhe vetë, se sa t’i afrohesha Veipit . Kisha frikë mos i lëndoja plagët, apo mos e ngrija akull, si shtatore, aq sa ai të thoshte “ky nuk jam unë”, mos e ktheja në njeri të radhës, me gishta tërë kallo e me flokë si shtupë harruar pa qethur, i pangjashëm me ata heronj, për të cilët kisha lexuar dhe që i doja.Po ai trim që kishte marrë katër plagë në katër beteja të ndryshme, në kohë paqeje kishte hedhur armët e kohës së paqes e ishte dorëzuar! Nuk kisha dëgjuar të trembej e dorëzohej njeri në kohë paqeje. Nuk kisha dëgjuar që nga kjo proçkë që kish bërë, në vend që të përçmohej – nderohej. Asnjë trim tjetër nuk e kishte bërë. Pse e kishte bërë?
Pas pesë muaj zbor pasuniversitar në një repart ushtarak instruksioni në Shkodër, në 4 janar 1972 fillova punë si redaktor te “Zëri i Rinisë”. Në muajin shkurt rregullova një shërbim në Skrapar. Historia e Veipit më vërtitej në mendje e nuk mund ta shkruaja dot. Më trondiste ajo që kishte bërë në luftë e më trondiste ajo që kishte bërë në paqe. Pse e kishte bërë?
E dija se ai nuk ia shkrepte me gazetarët, ndoshta se nuk donte. U prezantova si nip në Prishtë e bëra një orë vrap deri në qendrën e lokalitetit në Çepan, ku kishte shtëpinë.” Pse, pse, pse?” më rrihte trurin si çekan. Fill pas luftës e kishin vënë të drejtonte rrethin. Pa u bërë një viti u thotë atyre mbi krye “faleminderit shumë, po nuk e bëkam dot. Do të kthehem në fshat”. Dhe u kthye. Pse? Në vend që ta pyesja unë, filloi të më pyesë ai. U desh t’i them si quhesha, më pa mirë e mirë, më vuri dorën në sup e tha “ kam qenë në luftë me një djalë nga Polena me emrin tënd, që i ngjan shumë, pa më thuaj kush je”. I thashë se jam i biri, i thashë dhe si kishte ngjarë që mbaja të njëjtin emër. E dinte si kishte ndodhur, si e treti tim atë malaria dhe e ftohura e rëndë e marrë në ujërat e lumit nga Jagodina te Ura e Kuçit në dimër të 44-ës, si e kishin shtruar ilegalisht në spitalin e Tiranës dhe si u lirua nga ushtria në 45-ën pa e marrë më veten. E hëngri lufta në lulen e rinisë – tha. Disa me plumb, disa me sëmundje. Të gjithë kemi nga një mardha.
Me mbajti për darkë e nuk e pata më të vështirë të pyes e të përgjigjem. Ika, tha, se ishte një luftë që duhej bërë me armë të tjera, që unë nuk i kisha. Nuk ishte njësoj si të tërhiqje këmbëzën e pushkës, unë vetëm atë dija të bëja. Ajo që di të bësh më mirë të bën trim. Nuk ishte lapsi arma ime, gishtat e mi nuk mblidheshin ta mbanin dot, ishte top i rëndë për mua. Njeriu duhet të thotë atë që di të bëjë e duhet të thotë edhe atë që s’di ta bëjë Nuk bëra ndonjë turp, ore! Nuk u shtira, thash të vërtetën. Po tani më ka zënë syri lloj-lloj maluketërish që mbajnë, pa pikë zori, pesha të rënda që nuk kanë bythë t’i mbajnë e meazallah se duan të shkulen. Nuk di pse ndodh kështu, pse paqja e prishka njeriun! S’them se jam bërë pishman për atë që bëra atëherë. Vetëm se tani them a jam po aq trim sa ta bëja dhe njëherë tjetër? Jam lodhur a jam plakur që më shkon mendja kështu?
Dy muaj pas kësaj bisede me Veipin, më 1 prill, ditën e gënjeshtrave, unë lashë “Zërin e Rinisë” e iu përgjigja thirrjes për t’u kthyer në vendlindje, në gazetën lokale të sapohapur. Nuk dola vullnetar, jo, po më kërkoi rrethi nga kisha marrë bursën për në universitet, rrethi i vendlindjes! Lashë një apartament që rastësisht fati ma kishte sjellë në dorë si në përrallë, te i cili sa kisha vënë një bravë të re, lashë kokën mënjanë në godinën 18 të vajzave në Qytetin Studenti – gruan time të ardhshme, me të cilën kaloja si në ëndërr mbasditet – e u nisa drejt një xhepi, ku nuk kishte më rrugë për më tej. Isha i ri! Isha në një kohë kur atë që bëra unë nuk isha i vetmi që e bëja. E kishte bërë im atë, e kishte bërë Veipi me katër plagë, e kishin bërë mijëra djem dhe vajza Nuk e di ishte kurajë apo çmenduri, aventurë apo hap revolucionar, a të gjitha bashkë, po e bëra. Nuk ishte e njëjta me atë që kishte bërë Veipi në kohë lufte e në kohë paqeje, por në mos e ngjashme, ishte si e gatuar në një magje. Stefan Beruka ishte një i ri nga minoriteti, me një mënyrë të foluri që të bënte për të qeshur edhe kur nuk thoshte asgjë për të qeshur, vetëm nga theksi që u vinte fjalëve. Ishte i sjellshëm dhe i gatshëm për t’u gjendur, nga ata që është më mirë t’i kesh se sa të të kenë mik. I dhashë një kopje të fotos së vetme të babait, që e hoqa me kujdes nga korniza. Ai bëri disa vizatime e foto me mua dhe kaq. Kjo qe e gjitha… Ditën tjetër solli këtë vizatim portret që shikoni sot – babain si nuk e kisha parë asnjëherë e si doja ta shihja, partizan me yll në ballë.
Edhe Stefani ishte nga ata dhjetëra e qindra djem e vajza, mësues, inxhinierë, mjekë, merceologë nga gjithë Shqipëria, që kishin ardhur në Skrapar jo se kishin zgjedhur, jo thjesht për të marrë një rrogë, por edhe për të bërë secili diçka për këtë dhe të përbashkët. Ne ishim një brez që nuk u bëmë bisht detyrave. Vumë nga një tullë e nuk hoqëm tulla. Atdheu nuk është as ideologji dhe as fe. Atdheu është besim. Atdheu është të punosh për të dhe ta quash detyrë e akt moral. Atdheu është dhe mision. Kështu a qenë dhe kështu do të jetë. Në atdhe mund të bësh ekonomi tregu e prokopi, si i thonë, po me atdheun shkëmbim tregu nuk mund të bësh kurrë! Brezi ynë nuk përbetohej për flamurin duke bërë shqiponjën me kryqëzim gishtash, betimi ynë ishte gatishmëria për të qenë atje ku kishte nevojë të ishim, pa bërë sikur. Ndërtuam si mundëm, nuk kemi pse turpërohemi. Turpi le t’u mbetet atyre që shpërdoruan mundin e gatishmërinë tonë. Zhgënjimi ynë le të jetë kryqi i tyre.
Babai ishte vetëm 33 vjeç, në moshën e Jezuit, kur u nda prej nesh. Jezu Krishti kishte qenë marangoz, nuk kishte lindur shenjt: martirizimi për të tjerët e bëri shenjt. Im atë nuk ishte Jezui, nuk mbajti kryqin për të tjerët si ai, besimi i tij ishte liria. Dinte të punonte tokën e të shartonte pemë, zanate që i kishte mësuar si punëtor krahu në pemëtoren e Tiranës. Robtohej për të ndërtuar jetën për familjen e vet, po iu desh të luftojë edhe me pushkë për liri, pa kursyer asgjë e pa kërkuar asgjë. Diç kam bërë dhe unë, bëj t’i them, kam bërë përditë betejat e mia të vogla për të qenë i denjë, nuk kam kryqëzuar duart.
Shoh këto ditë si vështrojnë nga portretet në rrugët e Tiranës bashkëluftëtarët e bashkëmoshatarët e tij, mbetur përherë të rinj. Me sytë e mendjes, midis tyre shoh babain tim me këtë portret, që ka diçka prej kohës, prej tij, prej meje, prej Bardhyl Yllit e prej Stefan Berukës. Nuk pate kohë të më zhgënjesh, baba, i them. Jeta jote e shkurtër ishte jetë e denjë biri, burri e ati. Jam krenar që kam emrin tënd e që jam biri yt!
O djema ç’po ngjan me ju,
Vitet tutje, ju tëhu
Ata nuk kursyen rininë e jetën. Populli i përjetësoi në ndërgjegjen e vet, u ngriti piedestalin me këngë. I shohim ashtu si ishin, trima, të rinj e të bukur. S’ka krrakashkrues që t’i nxijë! Nuk i nxihen pendët korbit. Ata janë Bijtë e Shqipes të Flamurit të Lirisë, jo të shqiponjës me kryqëzim gishtash mburravecësh.