KomentarNjë shkrim nga Bashkim Koçi:
Nuk di pse më ka mbetur në kujtesë, këtu e gjysmë shekulli të shkuar, portreti i një mësuesi disi të çuditshëm, i Neim Mustafarajt, nga qyteti i Çorovodës në Skrapar. E mbaj mend që ai ishte trupshkurtër, kishte ca tipare të një njeriu të heshtur, paksa të mbyllur e enigmatic në vetvete dhe që të krijonte përshtypjen, se ky njeri, jetonte më vete dhe për vete, pa u ndikuar aspak nga bota që na rrethonte ne, të tjerët. Jo pak “enigmatik” e bënte mësuesin e pa gojë, e pa zë, çanta që mbante gjatë gjithë kohës më dorë, duke mos e lëshuar për asnjë çast, si të kishte brenda saj vlera shumë të çmuara. Ndoshta edhe nga ky fakt më ishte krijuar bindja se askush nuk e dinte cili dhe ç’përfaqësonte mësues Neimi, pale pastaj, të kishe informacion të saktë se çfarë thesari mbante brenda vetes së tij! Sigurisht, që në mjedise intime, kafene apo “muhabete rruge”, nuk mungonte të sillej “informacioni” se mësues Neim Mustafaraj, ishte mbledhës folklori dhe kishte lidhje të drejtpërdrejta “me ata të Tiranës”, me drejtuesit e Institutit të Kulturës Popullore. Madje thuhej, që kishte simpati e njohje personale me personalitete të shkencës dhe kulturës të asaj kohe, siç ishte Kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve Dritëro Agolli, studjuesi i njohur i folklorit, Zihni Sako, drejtori i Institutit të Historisë e Gjeografisë, Androkli Kostallari, etj. Madje mësues Neimi, pjesën më të madhe të punës së tij e hodhi të shtypur në letër me një makinë shkrimi që i kish falur shkrimtari i madh, mik i rrallë i familjes së tij, Dritëro Agolli. Këto të dhëna nga sa intime, po aq edhe publike, e bënin edhe ca më shumë mistik emrin dhe punën e mësues Neim Mustafarajt.Jetë me “ngrihu, rrëzohu e prapë ngrihu”
Neim Mustafaraj lindi plot një shekull më parë në fshatin Radësh të Skraparit, më 17 Mars të vitit 1920. Radëshi është fshat shumë afër Çorovodës, madje konsiderohet “ballkoni” i saj. Që do të thotë të jetë po kaq afër edhe me lumin Osum. Por edhe shumë afër malit të Ramijes, i cili i qëndron mbi krye si çati e mbuluar me rrasa bore. Vargmali zgjatet për në perëndim dhe majë pas maje të çon në Qafën e Kulmakut, e pastaj në Çukën e Tomorrit. Pra Radëshi, një këmbë e mban në vërri, “në Myzeqe”, dhe tjetrën në mal, nën dëborë. Ndoshta ky pozicion gjeografik bëri që Neimi të kishte ca lidhje jo të zakonshme me vendlindjen, dhe që jo pa nostalgji e frymëzim, siç thoshte ai, “më ka ushqyer me ëmbëlsinë e me mirësitë e natyrës të atij vendi të bekuar nga Zoti”.Shkollën fillore, Neim Mustafaraj e mbaroi në qytet, në Çorovodë, për të qëndruar e përjetuar më pas aty në fshat, pranë familjes, të mirën e të keqen, të hidhurën e të ëmblën, ashtu si ia solli jeta deri në vitin 1938. Janë çudirat e kohës, por duhet thënë ky fakt, se ai e filloi klasën e pestë në qytetin e Beratit, kur kishte mbushur moshën 18 vjeç(!) Por në jetën e njeriut shpesh dalin pengesa të paparashikuara, të egra e të mundimshme, aq sa të gjitha planet rrëzohen vetëm për një moment, si të ishin kështjella të ndërtuara mbi rërë. Ashtu siç ngjau edhe me Neim Mustafarajin.
Për shkaqe ekonomike , ai i ndërpreu mësimet. Udhëtoi pastaj në disa qytete të vendit për të gjetur e realizuar punë të rëndomta krahu, aq sa për të mundësuar e siguruar disa të ardhura për të mbajtur me frymë pjestarët e shumtë të familjes. Në këtë mjedis zemërimi e urrejtjeje, tërbimi e pasigurie, Neim Mustafaraj mundi që, ca drejtëpërdrejtë, e ca “vjedhurazi”, të arsimohej aq sa të kishte aftësi të jepte mësim për fëmijët e vegjël të fshatit Radësh. E, meqë kishte filluar Lufta e Dytë Botërore, mësues Neimi u bë edhe pjesë e Çetës të luftëtarëve të Radëshit dhe të një strukture edhe më të lartë, siç ish Komanda e Vendit. Për këtë personazh të çuditshëm, në fillimet e jetës së tij si mësues, e si luftëtar, ekzistojnë ca momente interesante kur heshtja jehon më fuqishëm se çdo gjë tjetër. Për të ilustruar sadopak atë çka mësues Neimi e përcillte në situatë lufte çdo vatre familjare, që fshatarët të ngriheshin në këmbë për t’u ndërgjegjësuar në luftën për çlirim, shkëputëm vetëm një paragraf nga libri i tij monografi – “Radëshi tre mijë vjet histori”. “Vazhdimisht leximin e këtyre trakteve e bënte në dyqan Lipe Reveli, kurse në fshat e bënte mësues, Neim Mustafaraj. Aty porositej: -Asnjë të mos bëhet anëtar i fashizmit, të mos shkruhej asnjë milic, të mos shkojë asnjë ushtar në ushtrinë fashiste; të mos jepen taksa, si xhelep e të dhjeta; të bëhen sabotime, të merret pushka e të luftohet kundër pushtuesit.” Të gjitha këto mësues Neim Mustafaraj, i konsideronte pjesë të programit mësimor, por të disiplinuar në detyrën për situatë të jashtëzakonshme: - për luftën.
I frymëzuar nga vetvetja
Çdo gjë lind e vogël dhe pastaj rritet. Neim Mustafaraj ishte dhe e përkrahte këtë filozofi të menduari, ndaj emrin e bekuar të mësuesit nuk mund ta konsideronte të plotë pa u arsimuar e edukuar në shkollë profesionale, në shkollë që të përgatiste për mësues. Madje, për shkak të kësaj “egoje” ai, pasi përfundoi me sforco arsimin 7-vjeçar, menjëherë pas çlirimit të vendit filloi të studjonte për mësuesi pranë shkollës Pedagogjike në qytetin e Beratit, nga ku pa as më të voglin dyshim, e shikonte jo vetëm rrugë të suksesit e të ardhmes së tij, por të të gjithë djemve e vajzave të fshatit, tek të cilët shikonte etje e padurim për të parë dritën e diturisë. Në këtë kuptim ai nuk mund t’i vinte fre pasionit, e ca më shumë këmbënguljes së tij për të shërbyer në arsim, në fushën e edukimit të fëmijëve. Dhe është absolutisht rrjedhë e kësaj vendosmërie që ai, Neim Mustafaraj, në moshën 44 -vjeç të përfundonte edhe studimet e larta në UT, në Fakultetin Filologjik, dega Gjuhë-Letërsi. Nga ky vit, e më pas, ai shëtiti gati të gjithë fshatrat e Skraparit në detyrën aq të preferuar e fisnike për të, atë të mësuesit. Janë dhjetra fshatra, që do të thotë, po kaq shkolla, ku Neim Mustafaraj, bëri të qeshnin qindra fëmijë, ku faktorë të tjerë ekonomikë të kohës ndikonin fort që t’i bënin për të qarë.Neim Mustafaraj, “Thimi Mitkoja” i Skraparit
Mësues Neimi nuk ishte nga ata që i shfaqte lehtë pasionet e tij me njerëzit e zakonshëm. Ishte njeri i heshtur ndaj atë çka kishte dhe mbante përbrenda vetes,e kishte vetëm për vete. Por diku, çast që i duhej të deklaronte diçka nga suksesi i tij në punën si mbledhës i folklorit, nuk nguroi të pranonte këto fjalë: “ U bëra më i fortë si mbledhës dhe përpunues i traditës popullore, sepse duhej të bëhesha nga pasioni im i brendshëm, por edhe më i mençur, sepse mësova gjatë rrjedhës së jetës sime në gërmimet për folklorin dhe kulturën gojore të popullit të krahinës së Skraparit”. Pra mësues Neimi, kontributin e tij të shquar si intelektual e ka në fushën e folklorit, të historisë dhe të krijimtarisë në fusha të tjera të jetës. Si mbledhës i folklorit, pa as më të voglin dyshim, ai mund të krahasohet me Thimi Mitkon, me autorin e përmbledhjes folklorike “Bleta Shqiptare”. Nuk është rastësi që mësues Neimin, për punën dhe produktin që ka lënë në këtë fushë me vlera të jashtëzakonshme për kulturën shqiptare dhe për brezat, ta pagëzonin si “Bleta e Skraparit”. Si mbledhës i fjalëve të urta, të frazeologjizmave e shprehjeve të figurshme dhe prozës popullore, puna e tij është titanike dhe pakush e di se si dhe ç’shërbesa i bëjnë të ardhmes së vendit. Edhe sot e kësaj dite në bibliotekën e tij “flenë” me dhjetra punime e dorëshkrime që presin të botohen për t’u bërë pjesë e fondit të arkivit të Institutit të Kulturës Popullore.
Arkivi dhe mbledhësi i një libri
Emri i Neim Mustafarajt radhitet me plot dinjitet në fondin e artë të krijuesve më të mirë e më me zë skraparas. Ndër librat që mbeti të renditej në serinë “Mbledhës të folklorit”, është vëllimi voluminoz , “Kënga popullore e Skraparit”. Në këtë linjë ai na ka lënë edhe plot libra të tjerë studimorë me vlera të rralla jo vetëm për Skraparin, por për kulturën tone mbarëkombëtare. Duhet të përmenden disa prej tyre si: “Toponimia për 81 fshatra të Skraparit”, “Fjalët e rralla”, “Shprehje frazeologjike”, “Përralla dhe gjë a gjëza” etj. Edhe një tregues tjetër, që lartëson punën voluminoze e të palodhur të këtij studiuesi e hulumtuesi të jashtëzakonshëm, janë dorëshkrimet e tij që i kalojnë 15 mijë faqe. “Kënga popullore e Skraparit”, është ndoshta kryelibri i Neim Mustafarajt. Për sistemimin dhe botimin e tij (1998), u morën dy personalitete të mëdhenj, dy intelektualë të shquar, siç janë poeti Akademik Xhevahir Spahiu dhe Prof. Shaban Sinani. Nuk është vendi këtu për të sjellë e zbërthyer faqe pas faqeje, punën sfilitëse dhe me shumë përgjegjësi profesionale të autorit, por një vlerësim serioz, nëpërjet opinionit që sjell Prof. Shaban Sinani, duhet thënë me patjetër:“Kënga popullore e Skraparit”, në vështrimin e studiuesit ka rëndësi, jo vetëm pse zgjeron përfytyrimin e larmisë tematike dhe topologjike të këngës popullore shqiptare, por edhe për të dëshmuar vazhdimësinë e saj nga një zonë në tjetrën, nga një brez në tjetrin, nga një kohë në tjetrën, deri në ditët e sotme, kur teknika tashmë ka ndyshuar rrënjësisht skemën e qarkullimit të forklorit. Ky është një botim i denjë për të dëshmuar para mediumeve kulturorë dhe letrarë, pasurinë e trashëgimit të popullit të Skraparit. Lexuesi do t’i jetë mirënjohës mbledhësit Neim Mustafaraj, për ndërmjetësinë e tij të suksesshme prej burimit në arkiva dhe prej arkivave në botime.” Vëllimi përmbledh balada, këngë nizamësh, këngë kurbeti e këngë të tjera elegjike, këngë historike, dëshmorësh, këngë dashurie, dasme, këngë djepi dhe lirika të tjera. Janë plot 571 të tilla. Suksesi i Neim Mustafarajt, duket se ishte i lidhur me veprimin. Pra ai kish pranuar të ishte në lëvizje vazhdimisht. Të shëtiste fshat më fshat, të takonte atje njerëz të thjeshtë, nga ata që shërbenin si burim i folklorit e pastaj gjithçka ta hidhte të shkruar në letër. Mandej ai nuk harronte të lidhej herë pas herë me kompetentët, që kishin njohuri të thella, me ata që ishin ustallarë të trajtimit shkencor të mbledhësit nga burimi i forklorit. Një nga këta përfaqësues të denjë, dhe që Neim Mustafaraj ndjehej si “i shtëpisë”, ishte Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë pranë UT, me të cilin kishte komunikim të pandërprerë. Rastësisht na ra në dorë një nga këto korespodenca, e cila mban datën 16 Qershor të vitit 1969, të firmosur në fund nga Drejtori i Institutit, Prof. Androkli Kostallari. “Morëm fletoren me toponime të mbledhura në fshatrat Kala, Munushtir, Grepckë, Strafickë, Kavaçaj, Grevë, Postenë, Vishanj, Barç, Kuç, dhe Floq-Rehovë të Skraparit, si dhe leksikun e avëlmëndit dhe të mullirit (22 fjalë). Sektori i leksikologjisë dhe i leksikografisë ju falenderon për punë të mirë dhe nëpërmjet bashkëpunimit tuaj edhe në të ardhmen”. Ky studiues i vëmendshëm e shikonte folklorin si përcjellës të vlerave shpirtërore, të tipareve e të virtyteve më të qenësishme të banorëve të asaj treve, të ndjenjave e të shijeve të tyre në jetën e përditëshme, të shtrirë në shekuj.
Emblemë e njeriut punëtor
Neim Mustafaraj, apo mësuesi “Ndrecë Ndue Gjoka” skraparas, i cili me një punë disa vjeçare, në kushte tmerrësisht të papërshtatëshme, ka mundur të hedhë në vandaqe letrash format, me shirit “të lodhur” shaptilografi, të gjithë thesarin dhe fondin shpirtëror të popullit, të shkuarën e deri në ditët e sotme të Skraparit. Një gjë më duhet ta them. Mësues Neim Mustafaraj, gjatë leximit të librave të tij, sillet si një mik i qetë e i urtë dhe që “të jep fjalën” se do të jetë përherë këshilltar i gjindshëm dhe mësues i durueshëm. Nxiret ky përfundim për faktin e thjeshtë: Materialet e grumbulluara me aq këmbëngulje e fanatizëm, me përpikmëri të pashoqe, nëse i referohemi burimit popullor, në faqet e librave rrjedh lirshëm, pa asnjë sforcim të sajuar dhe me përgjegjësinë njerëzore, se dikur këta libra, do të mund të ballafaqohen me kërkesa shkencore. Nga ky këndshikim, pra i “frikës” për të mos mbetur peng i ndonjë gabimi të mundshëm njerëzor, autori ka sforcuar veten, i ka thënë “jo” hedhjes të shënimeve “badjava”, studimeve shkollareske. Njohja e së kaluarës, e historisë njerëzore të një krahine, e folklorit, toponimisë, qoftë edhe të një fshati apo zone të caktuar siç është Skrapari, është stoli, por është edhe ushqim i mendjes për breza njerëzish. Çuditërisht, mësuesi Neim Mustafaraj, nëpërmjet librave të tij, të shkruar me aq dashuri, na ka sjellë stolira të florinjta dhe, pa asnjë mëndyshje, do të shërbejnë jo për të shuar kuriozitetin e lexuesit rreth “fizionomisë” të mijravjeçarëve të shkuar, por për të shërbyer si fond i çmuar studimi për të gjithë ata që do të interesohen për të gjetur realisht magjinë e jetës në shekuj. Shkrimtari Neim Mustafaraj, mbetet emblemë e njeriut punëtor, e intelektualit që sakrifikoi, për të lënë diçka pas shumë përpiekjeve shumëvjeçare në fusha të caktuara, por në veçanti, në atë të folklorit. Por sado natyral që mund të jetë talenti i njeriut, akti i të shkruarit nuk mund të mësohet i gjithi menjëherë. Në këtë kuptim, nëse sjellim fakte nga puna e tij mahnitëse për të studiuar, për të mësuar të tjerët, për të nxjerrë “perla” nga e kaluara, mund të shihet shumë bukur krahasimi i sjellë nga redaktori i njërit prej librave të tij “Radëshi tre mijë vjet histori”, historiani Petrit Zeneli. Kur studion punimet e tij, thotë historiani, të duket sikur përballesh me “Lulin e vocërr” të Migjenit, “Gavroshin” e Hygoit, apo “Colin” i Debatikasve. Neim Mustafaraj, nuk ka qenë një dhaskal fshati, një mësues, i cili paska guxuar të shkruaj libra folklorikë, historikë, apo edhe monografi luftëtarësh. Fatmirësisht, ai është shumë, më shumë. Veprimtaria e tij kërkimore historike, gjuhësore dhe kulturore është një pasuri e pafundme, me një larmi e tematikë të gjerë, deri në krijimtari të mirëfillta letrare. Mendja dhe vullneti i tij e paskësh patur të gjithë fuqinë për të kapërcyer çdo sfidë.